МАХЬМАД – САIИД

Дезткъа барх шу а даьккха, дукха ха йоаццаш Даьла кхеле вийрзача Ростоверча воккхача 1илманхочун-философа Давидовича дош да, боккъонца бакъ вола философ-м ханна а вац дине кхеллачахьий цхьа б1аь гаргга саг мара, яхаш. Цхьа б1аь гаргга саг мара боккъонца бакъ вола йоазанхо а ханнавий хьог1 укх Лаьттан букъ т1а адам даха хейчахьий. Цхьабакъда уж, йоазанхой, б1аь вале а, кхы дукхаг1а-м ала дезий хьог1, хьаштдале итт-шийтта ханнавале а, цу к1еззига мара боацарех вар, сона хеташ, Пхьиле къонгий Махьмад-Са1ид.

Махьмад-Са1ид са долаш къонах вар, ка йолаш къонах вар. Къонах яха цхьа дош, ше къаьстта халча а, тоам болаш ма дий да-м, сагах юззаш ц1и йоаккхача ала.

Халонаш дукха 1овшарах, ше хоарцонашка 1ахьа ца 1ахьийтача нàхах саг вар из. Къар а ца луш бирсача дарцашта духьал дукха лаьттавале а, хозача оамалех, эздийча г1улакхех дизза дар цун дег1. Лаьттарча х1амашта, духхьал цхьан ший мехкà мара, корта бетташ, текъаш а вацар из, хьесталуш хьежаш а вацар, доаццчун-эшчун, сакхийна ваьлча, ч1арх аьнна а вар, 1а боаккхача ловцагеи, аддолча баркалгеи ца хьежаш. Даьлах тешар, Далла мут1ахь халар цхьаккха х1илланца доацаш, хетийта-моттийта доацаш ч1оаг1а дар цун.

Са ца халча уж х1амаш иштта хулча дацар. Х1аьта ка ювца вей цун отте, цо даь-дита х1амаш мел-д га ма гой: цо баьккха мул баьккхаб ала йиш йолаш г1алг1ай литературе метта Кавказа литературе а дукха бац. Дукха дувце. Х1аьта лерхама хьакъе аьлча «Балан денга» кхача йоазанхош даьча х1амашта йикъе да а дий хьог1 аьнна хетт, вей цун богг1а мах бе кхийна дала гаьна дале.

«Х1а, сàбар! – йистхул къавенна къоано,

Сатем отт ц1аьхха. Багар п1ишт1 дàлац. –

Ший рузкъа долчча, тахан е кхоана,

Цу Дала кхеллар, кхачанза вàлац.

Зàмàш я вай халкъ дàха укх мàлха.

Дейхàд вай, доадаьд, ч1ожешка лийхкад.

Манжуре лàхка лийрх1àд вай хьалха,

К1едж йоаха яй мо, т1ем т1а ц1ий кхийхкàд.

Иштта долалу Сибрег1а 1обахьийта вагоначу бехкача наьха ийтт1à дегаш тедеш, къоаной, истий, берий махьарч, г1ар, узамаш дужадеш дола къоаночун къамаьл. Кхы цхьаккха ца халча а, духхьал из цхьа монолог тоъам болаш я Махьмада-Са1ида ц1и ба-ба яхача йоазанхошта йикъе дàима лоаттае: лакхача лоама бихьера хьийдда йоаг1а 1им соцае даьнна оарц селла низ болаш ханнадолий хьог1 ц1аккъа а аьнна хетт укхаза, къоарггарча керчура доаг1ача къоаночун дешага ладег1ача.

Цхьабакъда Махьмад-Са1ид из монолог яьзяь 1ийна ца халарал сов, дерригача динен литературе а цхьа наггахь волчо мара ца яьздаь стихашцара роман яьздаь 1ийна ца халарал сов, дукха балхаш даьд кхы а.

«Со г1алг1а ва» яхача дукха доккха доацча 2000 шера арадаьннача стихотвореней сборникага б1арг лакха мара безац, йоазанхочун, поэта х1ара а дош т1аьнк аьнна дыза да ала.

«Даьй ц1ийла хьийна… Нана-мохк», сона хеташ цун санна хьаста аьттув х1аннзалца ханнабале тамаш я («Гимн»).

Иштта тамаш я шийна уллув лаьттача тешшамерча доттаг1чог1 (ший ц1еннаьнах! Сесагах! Ший дезалий наьнах!) вашар, боккхонца бакъ волча къонахчунга товш йоаца цхьаккха доастамал йикъе а йоацаш, цун санна хьокха в1ашт1ехьдаьннадале а («Са езар зийрий оаш»).

Иштта тамаш я цо яьккхача лакхача лаг1à т1а г1алг1ай йо1 (моллаг1а а йо1), кхалсаг («Маьл балахь сона») е езар («Йишъяц езар екъа») саго яьккхаяле.

Иштта тамаш я, «гора ца отташ» дуккхача а замашка баьхача даьй мах цо санна лакха цхьанне а баьбале («Даьй зама хьехош»).

Иштта тамаш я, «…ханал хьалха къонгех къастарах» елхача наьнага цо санна «Г1ейг1а ма е, ва нани», кхы цхьанне а аьннадале («Г1ейг1а ма е, ва нани»).

«Лорса Лидейца» (Хамхой Ахьмад. «Лорса Лида») сакъердаш дикка а ха яьккхача мехка в1алла мах баь а вагвоацаш доккхеи-дезеи сурт да Махьмада-Са1ида «Г1алаш латт са Т1аргиме» яхача дешаца отташ дар. Цу суртаца гур, д1а-а дехьара, Тийрк доаг1аш мо, гаьннара доаг1ача мехка вахара берд ба. «Лорса Лидейга» дог даьхараш ба цига, шо-шоай «Т1аргимерча» г1алай коашка. Уж «са Т1аргимера» г1алаш ханнаецаре ший «колхозий зама» йолчча йиса ма яьннаярий Лорса йо1-м. Сехьара берд гуш бац. 1окховда йоах поэта, хьаэца е т1олгиш, шун даьш аьгад ераш, шоай кильгий й1овхал ле акханна. Т1аккха ховдда шоана шоаш укхазара долга, йоах цо, т1аккха губба шоана шоай мохк, цунца доккха дине а, йоах.

Хьо 1окховдаре, т1ий дужаддар-кх дехьареи, г1алг1ай къаман гаьннара кхоане, сехьареи, дегаза хеттал ийрча яьнна латта тахане, бердаш хотташ, уж бердаш хоттарца мохк сийрда а боалаш.

Иштта да, хетт сона, Махьмада-Са1ида деша ма1ан. Дукха а да кх уж ишта дараш а вешта дараш а, вейна, сона хеташ, боккхача лоарх1аме дола ма1анаш. Цудухьа цар адамашта йикъе лелар даржаддолаш, ч1оаг1луддолаш, оттаддолаш уж вейна хьалхадаьхàчун, вейна уж довзийтàчун ц1и отта ма еззар оттийта, эттача лàттийта цхьацца х1ама де деза мехка а арахьа а.

Цу хьаькъе сона хетар ер да:

1. Ший ков-карт а ваьр-фу а долаш саг вар Махьмад-Са1ид. Цун ц1и йожагйоацаш лàттар цун даьй баьхача из ваьча юртара хьадоладала деза аьнна хетт. Махьмад-Са1ида ц1и туллаялар Пхьиле къонгий юрта бахаш болча нàхà бакъахь хеттача х1амах-моттигах.

2. Наьсарчу вàхаш дикка ха яькхай Махьмада-Са1ида. Укхаза а хьашт дар цун ц1и хьоае-белгалъяьккха.

3. Шолжа г1алий т1а дикка ха яьккхай Махьмада-Са1ида. Ший дукхаг1а дола балхаш укхаза даьд цо. Йоазанхочох а цун дезалах а къаста йиш йолаш моттиг яц Шолжа г1ала. Цох къаста йиш йолаш Махьмад-Са1ид а цун дезал а бац: цар а цар т1ехьений а са латтадда цигахьа. Укхаза а хала езар-кх цун ц1и лелаеш цхьа моттиг, хьаштдале, мотигаш а.

4. Иштта Махьмад-Са1ида ц1и Магасе, мехка керттерча городе, бàхача наьха ло1амца, туллаялар цигарча цхьан х1амах. Махьмад-Са1ид диненна вовза тоам болаш а вовза везаш а саг а вар, цун ц1ера цу города юхь къей а егьяр.

5. Махьмад-Са1ида кхоллам дукха бовзац вей мехка арахьарча нàхà меттел вей мехка бахачàрна а. Цудухьа эггар а хьалха цун массадола йоазув гул а даь, хозача кепара а худдолаш 1аьдала торонах арадаккха деза. Республика бюджетаца цу г1улакха эшаддола х1ама лаьрхха къоастадоре бакъахьа дар.

6. Г1алг1ай мехка мела йолча дешара а культура а заведенешка Махьмада-Са1ида кхоллам теркалбеббола, 1омабеббола, бувцаббола наькъаш лаха деза, цу кхоламаца наьха теркам а лерхам а хуббола хьал оттаде деза. Вейна деза хала дезаш х1ама да из, Махьмада-Са1ида кхоллам, вейна из беза ца хуле, наьха нàхà а хулча бац из беза.

7. 1илма тохкама институтага а хала езар Махьмад-Са1ида кхоллам тахкара йола ийла, цу ийлан хьалхале.

8. Казахстане àханза бола бей оахаш дукха ка маьхала йийннача нахах саг ва Махьмад-Са1ид. Г1алг1айченнеи Кахзахстанаи йикъе ц1аккъа тишлугйоацаш гаргалол я этта. Цудухьа цу гаргалон хьамара Махьмад-Са1ида ц1и лелаеш х1ама хала деза цу вейна беза болча мехка. Мехка ц1ерах Махьмад-Са1ида кхоллам Казахстане бахача наха бовзаббола наькъаш теркал де дезар, цу г1улакха духхьал г1алг1ай оарцаг1а баьха а ца 1эш. Из мохк бувцаш, цигара тейп-тейпарча къамех бола нах бувцаш дукха ма дий цун.

Россе таржамхой Союза доакъашхо,

юридика 1илмай кандидат Янда къонгий Мувса