Cеминар, посвященный проблемам ингушского языка

В Министерстве Республики Ингушетия по связям с общественностью и межнациональным отношениям в рамках постоянно действующего ежемесячного семинара 15 сентября 2006 г. состоялся научный семинар, посвященный проблемам ингушского языка.

В работе семинара приняли участие представители Народного Собрания Республики Ингушетия, министерств и ведомств, а также другие лица.

Состоявшееся обсуждение указанных проблем стало своеобразным подведением итогов проходивших в Республике Ингушетия в течение нескольких дней различных встреч и форумов. Представители учреждений образования, общественных организаций, творческих объединений, научной общественности, органов государственной власти вели оживленный разговор о тех или иных проблемах связанных с дальнейшим совершенствованием преподавания ингушского языка в школах и других учебных заведениях республики, его функционирования в «коридорах» власти, в научных учреждениях, средствах массовой информации и т. д.

С сообщением о современном состоянии ингушского языка в свете уже состоявшегося в республике обсуждения отдельных аспектов актуальных проблем ингушского языка выступил заместитель Министра, кандидат юридических наук М. А. Яндиев. Обобщая прозвучавшие из уст участников проходившего ранее обсуждения предложения, он констатировал необходимость более тщательной научной и практической проработки тех или иных вопросов, создания различных языковых программ, разработки дополнительных более современных методик преподавания языка в школах и вузах Республики Ингушетия, особенно методик преподавания и изучения ингушского языка в детских дошкольных учреждениях и начальных школах, обозначил проблему правового обеспечения языковой политики в Республике Ингушетия, а также внес ряд других предложений.

Активное участие в обсуждении предложенной повестки дня приняли депутат, Председатель Комиссии по образованию науке и культуре Народного Собрания Республики Ингушетия А. Богатырев, заместитель Министра культуры Республики Ингушетия А. Т. Мальсагова, начальник отдела образования Министерства Республики Ингушетия Л.Б. Зязикова, сотрудники Научно-исследовательского института гуманитарных наук им. Ч. Ахриева при правительстве Республики Ингушетия Р. З. Сагов и Х. А. Накостоев, начальник отдела Министерства по делам национальностей М. Барахоева, сотрудник Национальной библиотеки Республики Ингушетия А. Базоркина, проректор института экономики и правоведения В.-Г. Танкиев и другие.

Итоги семинара были оформлены специальным решением, о котором будет доложено Правительству Республики Ингушетия, а также проинформированы организации, учреждения и общественные объединения, тем или иным образом оказывающиеся вовлеченными в проблемы языковой политики.

Выступление М.Яндиева на семинаре (на ингушском языке)

Г1АЛГ1АЙ МОТТ: ДАР А ХАЛА ДЕЗАР А

Сийдолаш волча Н.Я. Марра яхад лаьттан букъ т1а дàхача адамий к1оарггара х1амàш довза а тахка а ловш волчун доккха г1о да Кавказе дàхача з1амигача къамий меттàшца. Марра къаьстта г1алг1ай мотт бувцаш а тохкаш а ер да ала даь-дыта деце а, цу меттаех мотт ларх1а безаш ба г1алг1ай мотт.

Духхьал куцан кеп ханна 1ац Хашагульгов 1аьлий

Мичаб хьа истара

Ши му1 йола кур?

Мичаб вай исторе

Моцаг1ара мур?

Мичай вай азале?

Метта дух мичад?

Вахар кхоллалехьа

Мичахьа даьхад?

яхача дешаца. Мотт – моцаг1е яха ма1ан гу вейна цу хаттарашца.

Цхьабакъда х1анззалца хьа цу метта к1оаргал йовза а, уж лакхе хьоадаь х1амàш тахка а торо луча лàг1à т1а даьннадац г1алг1ай меттацара х1ама е г1алг1ай метта хьал. Вейна дехьа-сехьа дàхача дуккхача а къамий дар санна, х1аьта а.

Цу бахьаний а цу бахьанашца вей, тахханалца хьа, бийхка латта г1а баста торо ца халара хьаькъе а дукха дувца йиш я. Уж х1амàш цхьацца шоашта ховш лувраш, дукха дале а, к1езига дале а, дийцад. Вейга ха а яц тахан из дувца, е, хьашт дале, из т1аг1олла дувца х1ама а дац. Цудухьа вей лоацца массехк дош аьлча бакъахь хетт сона укх вей в1ашаг1акхетара хьаькъе.

Укх деношка Г1алг1ай мехка тейп-тейпарча моттигашка г1алг1ай метта хьаькъе цхьацца болча нàха шоаштта хетт-хетар àла г1ерташ цхьацца къамаьлаш деш моттигаш ханний.

Сона хеташ укх чу баг1ача нàхà а хазад уж къамаьлаш, цхьацца бараш уж къамаьлаш деча дàкъа а лаьцад.

Сона лов цу къамаьлий керттера дозал вей воашта къувла х1àмаш, меттаца мехка бàхача наьха дукхаг1барий бола чàм, метта лерх1ам юха кертаг1а даккха в1ашт1ехьдалар да, аьнна, àла.

Из деза а да, дика а да, вейна массанена а мохк, мехка керттера ганз ларх1а боаг1а мотт, совбаьнна, к1ордабаь ца халар тешал деш а да.

Т1акха фуд, метта хьаькъе шоашта хетт-хетар оалаш лувча нàхà къувлар а, цар яхар а?

Тахан вейна, воай мохк а болаш, мехка хьалхале лелаеш бола нах а болаш долча, кхеталуддоацаш доккха а, де делча дулалуддоацаш хала а х1амàш дац уж, лоацца аьлча.

Цудухьа сона вей тахан, укх чу оалача дешаца, цу т1а ийла соцаяча бакъахь хет, вей духхьал ле-ала в1ашаг1акхийтта дац, аьнна а, къувлача х1амай д1оаг1а лехаш да, аьнна а, хетандаь.

Аз кхетадечох дуккхача нàхà, е дукхаг1барашта, къувлар а цар яхар а, хаддаш аьлча, иштта àла йиш йолаш да.

Укх т1еххьарча хàна меттацарча ийланца даь цхьацца х1амàш да мехка. Цу юкъà г1алг1ай метта арадаьннар миссел кинишка, журнал-газет арадаьннадац хьалха ме яхàча хàна. Халанза ца доалаш, вейна эшаш дола х1амàш да уж, дукхаг1дараш х1аьта а.

1илман лаг1à т1а а цхьацца балхаш даьд.

Цхьабакъда, парг1атта меттацара юкъ-моттиг оттае в1ашт1ехьа даьннадац х1анз а.

Малаг1аш да цун бахьанаш?

Газеташ, телевидене яхачунга а, нах бол-болча моттишкашка даьча къамаьлашка а, ладийг1ача, сейна корта ба-ба аьнна хетар хьоадеддар аз.

1. Йоазон меттаца хьакхашта бола, цунга баьнна, эшача х1аман оарцаг1 бовла, тоам балла говзал йола, специалисташ к1езига халар.

2. Метта орфографе, къаьгга хьаэтта лàттача, ваьл-ваьннал лувш, дувцаш долча, х1амай хьаькъе баь-быта, шоай из ба арг1а йолаш бараш, цхьа хоадам ца халар.

3. 1аьдала балха болча нàха, эггара хьалха метта терко, йоакхо е арг1а йолаш бараш а болаш, деш-дуташ дар тоам болаш ца халар.

4. 1аьдала балхашкарча нàхагар а специалисташкар а д1адехар закона боарамех дызза тешанза халар.

5. Г1алг1ай мотт а литература а тохкаш йоаллаш массехк саг чувоаг1а цхьа сектор мара шийца йоацаш йолча мехка цхьа1 мара йоацча 1илма тохкама института торо ца халар. Цудухьа цо деш-дуташ дар боккъонца х1анз а 1илман лàг1а т1а даьнна ца дàлар.

6. Дешара заведенешка, къаьстта а Паччахьалкхен университете, метта йоагг1а терко е в1ашт1ехьа ца далар.

7. Ишколашка а, бераш деша дахале ухача а моттигашка уж, бераш, меттаца хьакхашта доахача новкъа яь-йита ийла къезига халар, къаьстта а методически бàза ца халар.

8. Паччахьалкхен театрий, мехка масса а тейпа доалла а лàтта а хьал мехкага хьокхаш а гойташ а дола кизга а ханна латта арг1а йолаш долча, йоагг1аш йола торонаш ца халар.

9. Библиотекаш, къаьстта а библиотекий фондаш, къезига халар, цар, тахан массанахьа а шерра яьржача компьютарашца 1алаш яь а йолаш, ма хетта шоай болх бе торонаш ца халар.

10. К1еззига мара боацча, меттаца хьашт долаш а, шоаш деш-дуташ дар меттаца долаш а болча, наьха 1аьдала торонашца ю йоакхо то11ал ца халар, е йоагг1ача беса еш ца халар.

11. Хьал-торо долаш а, метта а мехка а х1ама эттача бакъахьа хеташ а барий меттацара юкъ-моттиг лелаю цхьацца балхаш деш боахкараш хьаллàца йола ийла сомаяьнна а, нигат этта даьнна а ца халар.

12. Вей мехка йоазон дош т1а дола журнал-газет тоам болаш ца халар. Цхьа1 мукъаг1 г1алг1ай метта газет мехка эшаш халар.

Фу эш уж х1амаш а, кхы дуккха цу тейпа дараш а деча новкъа даха?

Эггара хьалха вей укхаза теркал де дезар да шу сов ха хьалха т1аийца Российски Федераце паччахьалкхен меттах дола Федеральни закон мо дола Г1алг1ай Республика паччахьалкхен меттах дола закон т1аэца дезар.

Цу г1улакха хьалхале хала еза меттаца хьашт долаш а метта йоакхо яр хьалхале шийга йолаш а ме волча сага. Уж нах ма хетта дукха бац, цудухьа болаш барий сомал ч1оаг1а хала еза.

Иштеи-вештеи де-ма де ца а яхаш, дехьа-сехьа вей лоалахош кхы д1аха бараш фу ду вей хьажача бакъахьа хет сона. Цудухьа лоацца вей лоалахошка г1олла б1арг лакха ях аз.

Аз, сейна хетар теркал а деш, цига из б1арг лакхаб. Цхьабакъда деррига сейна хетар нийса да аьнна ца хетандаь цхьан х1аман шун теркам т1аоза а, цу т1а саца а лов сона.

Адыгий метта, Президентага хьалхале а йолаш в1ашаг1елла адыгий метта совет я. Цу йикъе боаг1аш метта йоакхо еш бола 1аьдала болхлой ба, мехка ц1и йола нах ба, 1илманхой, 10 филологически 1илмай доктор а волаш, специалисташ ба.

Президентага хьалхале а йолаш г1алг1ай метта совет в1ашаг1йолла еза вейцига а.

Цу совета, массала, кхайкарал дыча, сона хеташ дуккха а нах в1ашт1ехьабаббар, дынза ца доалаш метта йокхон тахан 1айна лàтта х1амаш дыра. Цхьанна а мехка, ц1аккъа а дàц укх тейпа дола х1амàш духьал паччахьалкхен йоакхонах тийшà мàра доацаш. Йиш я-яр, воал-воаллар оарцаг1а воах цу г1улакха йоккха торонаш йолаш йолча паччахьалкхенаш а.

Сога хаьттача вейцига а из дулалуддолаш х1ама да.

Из совет хьаяь яьлча цунга дувцийта-ала хьалхара–хьалха мегаддолча х1амай хьаькъе дувца дуккха а да. Царех цхьацца дараш шоана хьалхашка дадача каьхаташца да.

Царца а кхы дуккха цу тейпа дарашца а ийла цхьан кога т1а яккха, дер-дутар ший харша хьожаде, г1алг1ай мотт дег1абàрà хетаяь 5-10 шера лаьрх1а йола паччахьалкхен комплексни программа хала еза.

Цу т1а шун ийла сацача а, оаш шоашта хетт-хетар цу хьаькъе аьлча а бакъахь хет сона.

ПРЕДЛОЖЕНИЯ

постоянно действующего научного семинара

Министерства Республики Ингушетия по связям с общественностью и межнациональным отношениям, проведенного 15 сентября 2006 года

по теме: «Ингушский язык: проблемы и пути их решения»

1. Просить Президента Республики Ингушетия образовать своим Указом постоянно действующий консультативный Совет по ингушскому языку при Президенте Республики Ингушетия с привлечением в него для работы на общественных началах ответственных должностных лиц, функционально связанных с осуществлением языковой политики Республики Ингушетия, общественных деятелей, представителей научной общественности, специалистов.

2. Просить Народное Собрание Республики Ингушетия рассмотреть вопрос о разработке и принятии закона Республики Ингушетия «О государственном языке Республики Ингушетия».

3. Просить Правительство Республики Ингушетия разработать и внести в Народное Собрание Республики Ингушетия проект «Государственной перспективной (5-10 летней) программы Республики Ингушетия «Ингушский язык»» .

4. Признать необходимым создание в Республике Ингушетия государственного органа печати, функционирующего на ингушском языке, либо обеспечить функционирование газеты «Сердало» на ингушском языке, как основного традиционного средства массовой информации, осуществляющего государственную языковую политику Республики Ингушетия, с приданием ему статуса органа печати законодательной и исполнительной ветвей власти Республики Ингушетия.

5. Просить Правительство Республики Ингушетия при формировании бюджета Республики Ингушетия на очередной 1997 и последующие годы выделять финансовые средства на решение многочисленных проблем, связанных с развитием, функционированием и пропагандой ингушского языка, как одного из государственных (наряду с русским) языков Республики Ингушетия.

6. Обратиться с призывом к представителям бизнес элиты Республики Ингушетия поддержать творческую интеллигенцию Республики Ингушетия в решении проблем издания их работ на ингушском языке и о проблемах ингушского языка.